Historia

KOŚCIÓŁ  ŚWIĘTEGO  ANTONIEGO PADEWSKIEGO

 W  TOMASZOWIE  MAZOWIECKIM

Powyżej XIX wieczne karty pocztowe z widokiem na kościół Św. Antoniego.

( pochodzą z zbiorów prywatnych Grzegorza Węglarskiego)

Lokalizacja

Świątynia położona jest w centralnej części Tomaszowa Mazowieckiego u zbiegu jego głównych i najładniejszych  ulic. Obok kościoła  Aleja Św. Antoniego krzyżuje się ul. Prezydenta Ignacego Mościckiego. Nieomal na wprost bramy głównej kończy się zachodni kraniec Placu Kościuszki. Plac kościelny i zabudowania parafialne zamyka od północy ul. POW ( Polskiej Organizacji Wojskowej ) a od wschodu kompleks budynków Urzędu Miejskiego i Młodzieżowego Domu Kultury.

W połowie  XIX wieku kiedy rozpoczynano  budowę kościoła, obecna ul. Prezydenta Ignacego Mościckiego  nazywana  była Piliczną , Pl. Kościuszki nosił nazwę Rynku św. Józefa a ul. POW to ówczesna ul. Pałacowa.

Czas powstania

Dzieje budowy i wyposażania tomaszowskiego kościoła rozkładają się na trzy etapy.

Pierwszy od roku 1825 do 1862 to okres kiedy rozpoczęta budowę przy Pl. Gaworek a następnie przerwano w 1830 r. z uwagi na wybuch powstania listopadowego i pomimo usilnych starań tomaszowskich katolików nie zdołano wznowić. Stało się tak  za sprawą  represyjnego systemu prawnego rosyjskiego zaborcy.

Drugi etap to lata 1862 – 1864, który zaowocował wybudowaniem niewielkiego o zachwianych proporcjach architektonicznych i skromnie wyposażonego kościoła.

Trzeci etap mieści się w latach 1888 – 1892. Jest to czas rozbudowy, która doprowadziła do dwukrotnego powiększenia świątyni i nadała jej ostateczny kształt w jakim przetrwała do współczesności.

W swej publikacji książkowej ks. Stanisław Grad tak konkluduje historię budowy kościoła „ … to historia niezwykłego wysiłku, historia determinacji ludności Tomaszowa, która przez całe dziesięciolecia z niezwykłym uporem dążyła do posiadania własnego kościoła należycie wyposażonego pokonując lub omijając całą lawinę wrogich przepisów, którymi rząd zaborczy krepował polskie społeczeństwo. Należy w tym miejscu złożyć hołd tym wszystkim mieszkańcom Tomaszowa, dzięki którym ta piękna świątynia w tak trudnych warunkach została wybudowana.”

 Opis budowli

Budynek kościoła nosi dominujące cechy stylu neorenesansowego. W takim właśnie stylu zaprojektował go w roku 1858 słynny architekt włoskiego pochodzenia, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, Henryk Marconi. W pierwszej fazie budowy miały miejsce pewne odstępstwa od projektu a poczynione przez Tomasza Stano, pełniącego w owym czasie   funkcję  Budowniczego Powiatu Rawskiego i Franciszka Tournelle, wówczas pomocnika Budowniczego Gubernialnego Warszawskiego. Odstępstwa spowodowały, że powstała budowla miała zachwiane proporcje architektoniczne. Szczególnie widoczne to było w porównaniu szerokości do długości świątyni. Dopiero projekt rozbudowy wykonany w roku 1886 przez architekta Konstantego Wojciechowskiego, który zaprojektował dobudowanie poprzecznej nawy i obszernego prezbiterium oraz nadanie okazałego wyglądu elewacji frontalnej, uwydatnił cechy stylu neorenesansowego. W wyniku rozbudowy zakończonej w roku 1892 kubatura świątyni zwiększyła się dwukrotnie a całość zyskała zwartą, zamkniętą formę kompozycji bazylikowej. Wnętrze stało się przestronne, jasne i kompozycyjnie podporządkowane wielkiemu ołtarzowi. Nawiązaniem do tzw. renesansu północnego jest okazały neorenesansowy wysoki fronton. Trzykondygnacyjną fasadę dekorują pilastry, gzymsy oraz dwie półcylindyczne nisze z rzeźbami figuralnymi św. Piotra i Pawła. Na szczycie fasady umieszczono cztery rzeźby figuralne patronów kościoła i parafii, św. Antoniego, św. Stanisława, św. Franciszka. Portal  głównego wejścia do świątyni   umieszczony jest w nieco wysuniętym ku przodowi ryzalicie  zwieńczony tympanonem. W Jego trójkątne pole obramowane ozdobnym gzymsem wypełnia napis „soli Deo Laust et Gloria” ( „ Samemu Bogu cześć i chwała”). Powyżej tego napisu a poniżej sygnaturki krzyża znajduje się napis „ A 1892 D”. Odnosi się on nie do roku budowy a do daty zakończenia rozbudowy kościoła. W środkowej części frontonu mniejszy  i skromniejszy portal otacza główne wejście, który jest zamknięty niewielkim tympanonem. Na obu skrzydłach dekoracyjnego frontonu wyrastają dwie czworokątne, strzeliste wieże. Wieńczą je nadbudówki

w formie latarń przykrytych hełmami na których szczytach  znajdują się krzyże. Podczas rozbudowy kościoła w 1882 r. nad osią dobudowanego prezbiterium a właściwie nad skrzyżowaniem osi transeptu z nawą główna powstała jeszcze jedna niewielka czworoboczna wieżyczka – sygnaturka przykryta hełmem  i zwieńczona  krzyżem. Wliczając ten krzyż i jeszcze jeden nad fasadą transeptu prezbiterium, mamy „kościół pod pięcioma krzyżami”.

Wnętrze kościoła

Po wejściu przez drzwi we frontonie świątyni i przejściu  przedsionka  widzimy główny ołtarz. Centralną części ołtarza zdobi dębowy krzyż z rzeźbą  Chrystusa Ukrzyżowanego umieszczony w złoconych ramach. Postać Chrystusa wyrzeźbiona została z kamienia ( marmuru) szydłowieckiego przez Andrzeja Pruszyńskiego w roku 1865.  Na szczególną uwagę zasługuje również  obraz św. Stanisława namalowany przez Wojciecha Gersona znajdujący się w górnej części ołtarza.

W kościele są jeszcze dwa drewniane ołtarze umieszczone w zakończeniach naw bocznych i dwa kamienne ołtarze z zakończeniach transeptów. Drewniane ołtarze w nawach bocznych dedykowane są Matce Bożej i św. Antoniemu. Wykonane według projektu Podczaszyńskiego przez Pawła Nekamowicza.  W ołtarzu Matki Bożej obraz Matki Bożej Różańcowej autorstwa Buchbindera z 1881 r. zasuwa obraz Matki Bożej Częstochowskiej.  W ołtarzu św. Antoniego obraz św. Antoniego autorstwa Wojciecha Gersona zasuwa obraz św. Franciszka. Kamienne ołtarze w zakończeniach transeptu dedykowane są św. Józefowi a po lewej stronie św. Stanisławowi Kostce. Ołtarze  te posiadają również po dwa  obrazy z możliwością wzajemnego się zasuwania. Obraz św. Józefa zasuwa obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy a w drugim ołtarzu obraz św. Stanisława Kostki zasuwa współczesny obraz Bożego Miłosierdzia.

Poza ołtarzami uwagę przyciągać może bogato zdobiona drewniana ambona z kutymi metalowymi schodkami i ażurową balustradą z roku 1892 . Nie mniej pięknie prezentuje się oświetlenie wnętrza kościoła. Spoglądając na chór muzyczny zobaczymy  misterne wykonanie organów kościelnych zakupionych tuż przed wybuchem wojny w roku 1914.

Na filarach nawy głównej i ścianach naw bocznych umocowano kilka tablic epitafijnych upamiętniających  kapłanów szczególnie zasłużonych dla parafii. Są wśród nich tablice epitafijne pierwszych proboszczów, ks. Andrzeja Klonowskiego i ks. Antoniego Dietricha oraz  budowniczych kościoła, ks. Ludwika Dąbrowskiego, ks. Wawrzyńca Gaworskiego i ks. Ludwika Zajtza.

Opisując kościół nie można pominąć rzeźb figuralnych znajdujących się w obrębie cmentarza kościelnego.  Z obu stron alei prowadzącej od ul. św. Antoniego do głównego wejścia znajdują się dwie rzeźby w połowy XIX wieku. Jedna z  nich to figurka Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia  ufundowana przez Stanisława Ostrowskiego w 1865 r.  Druga stojąca po prawej stronie alei  przedstawia postać Pana Jezusa umieszczoną  na wysokim cokole.  Przy tejże bramie  zwracają uwagę dwie stare  chrzcielnice. Nie przedstawiają one  istotnej wartości artystycznej niemniej jednak pochodzą z  roku 1866 i są dziełem miejscowego rzemieślnika

L. Knola.

Bliżej wejścia do kościoła ustawione są współczesne pomniki papieża Jana Pawła II i kardynała Stefana Wyszyńskiego. Oba pomniki są dziełem wybitnej łódzkiej rzeźbiarki Krystyny Fałdygi Solskiej.

 KALENDARIUM BUDOWY KOŚCIOŁA

pod wezwaniem świętego Antoniego

w Tomaszowie Mazowieckim

1825

• 27 sierpnia poświecono kamień węgielny pod budowę dużego gotyckiego kościoła p.w. św. Antoniego przy Placu Gaworek. ( obecnie jest to teren szkoły nr 3 przy skrzyżowaniu ul. Legionów  z Al. Marszałka Piłsudskiego)
• 23 listopada Antoni hrabia Ostrowski otrzymał pozwolenie arcybiskupa warszawskiego Wojciecha Leszczyc Skarszewskiego na przeniesienie modrzewiowego kościoła i parafii św. Wacława  z wsi Tobiasze k.Ujazdu do Tomaszowa. W pozwoleniu zastrzeżono, że
• w drewnianym kościele św. Wacława miały się odprawiać nabożeństwa do czasu wybudowania murowanego kościoła św. Antoniego.

1826

• 15 stycznia ksiądz Szymon Batyński, proboszcz i dziekan brzeziński,  poświecił kościół św. Wacława przy ul. Wieczność. ( obecnie
• ul. Juliusza Słowackiego) Arcybiskup warszawski erygował parafię pod wezwaniem św. Wacława. Proboszczem parafii został ksiądz Wojciech Klonowski.
• 30 czerwca hrabia Antoni Ostrowski zobowiązuje się aktem notarialnym do pokrycia wszelkich koszty budowy kościoła p.w. św. Antoniego jak również plebani i zabudowań gospodarczych.
• Przy kościele św. Wacława, pomiędzy ulicami Wieczność i Żałobną, utworzono cmentarz  grzebalny dla tomaszowian wyznania rzymsko-katolickiego.

1827

• 10 maja Rząd Królestwa Polskiego zatwierdza akt notarialny z 30 czerwca 1826 r. w sprawie zobowiązań Antoniego Ostrowskiego do budowy kościoła katolickiego.

1829

• Rozpoczęto budowę kościoła św. Antoniego przy Placu Gaworek. Wzniesiono ceglane mury.

1830

• Przerwano budowę kościoła św. Antoniego z uwagi na wybuch Powstania Listopadowego.

1832

• Tomaszów zostaje włączony do dóbr rządowych jako konfiskata za udział Antoniego i Władysława Ostrowskich w Powstaniu Listopadowym. Rząd rosyjski jako następca prawny dóbr Ostrowskich, przyjmuje zobowiązanie  do wypłacenia 20 000 rubli srebrem na budowę kościoła.
• Ks. Wojciech Klonowski aby uniknąć represji carskich, opuszcza Tomaszów.
• Nowym proboszczem zostaje ksiądz Antoni Dietrych, który rozpoczyna usilne starania o wyjednanie pozwolenia na wznowienie budowy kościoła.

1856

• Ksiądz Antoni Dietrych w staraniach o budowę kościoła zyskuje poparcie hrabiego Stanisława Ostrowskiego ( syna Antoniego )
• i burmistrza miasta Jana Lenartowskiego.
• Władze gubernialne żądają dwóch nowych projektów na budowę kościoła i wskazują jego nową lokalizację pomiędzy ul. Pałacową a Piliczną.

1857

• Zgodnie z życzeniem władz gubernialnych powstają dwa projekty budowy kościoła św. Antoniego. Pierwszy  projekt wykonał Tomasz Stano, budowniczy powiatu rawskiego. Autorem drugiego projektu jest profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie Henryk Marconi. Oba  projekty nie uzyskały akceptacji władz carskich, które dążyły do obniżenia kosztów budowy znacznie poniżej przyrzeczonych 20 tys. rubli.

1858

• Władze carskie administracyjnie obniżyły kosztorys budowy kościoła do kwoty 15 430 rubli srebrem. Ograniczyły wielkość budowli do rozmiaru  jednonawowej i jedowieżowej.

1860

• Rząd Gubernialny rozpisał przetarg na budowę kościoła. Ze względu na  rygorystyczne warunki nikt nie zgłosił się do wykonania robót.

1861

• Nowym proboszczem w Tomaszowie zostaje ks. Ludwik Dąbrowski. Dotychczasowy proboszcz ks. Antoni Dietrych odszedł do Warszawy.
• Naczelnik powiatu rawskiego wyraził zgodę na prowadzenie budowy sposobem gospodarczym. 8 lipca powołano 10 osobowy Komitet Budowy Kościoła. Przewodniczącym komitetu został hr. Stanisław Ostrowski a jego zastępcą Szymon Olszewski, dziedzic dóbr Niewiadów. W skład komitetu wchodzili również  ks. Ludwik Dąbrowski, ks. Franciszek Chmielewski – dziekan brzeziński, Franciszek Tournelle – budowniczy gubernialny, Tomasz Stano – budowniczy powiatu rawskiego, Jan Lenartowski – burmistrz Tomaszowa,
• Ignacy Rokicki – kasjer magistracki, Karol Urlych – członek dozoru kościelnego i Adolf Lange – aptekarz.
• 26 sierpnia Komisja Rządowa  zatwierdziła projekt budowy kościoła autorstwa Franciszka Tournelle. Komitet budowy przystąpił do gromadzenia materiałów i wyszukania wykonawcy.
• 15 września rozpoczęto gospodarczy wyrób cegieł i wypalanie wapna. Jednocześnie zawarto umowę z Tomaszem Pogonowskim z Końskich na wybudowanie kościoła za 12 550 rubli srebrem.

1862

• 26 stycznia Komitet Budowy podjął decyzję aby z poczynionych oszczędności wybudować kościół z dwoma wieżami i o trzech nawach przesklepionych cegłą. Tomasz Stano sporządził nowy plan  w oparciu o projekt profesora Henryka Marconiego z 1858 r. i opracował nowy kosztorys. Nowy kosztorys przewyższał jedynie o 145 rubli już istniejący. Autorytet architekta Marconiego zdecydował o akceptacji wnioskowanych zmian.
• 13 czerwca w dniu święta św. Antoniego – patrona kościoła a zarazem patrona inicjatora tego dzieła ś.p. hrabiego Antoniego Ostrowskiego,  odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę nowego kościoła. Wmurowano dokument erekcyjny pierwszego kościoła z 1825 r., który uprzednio wydobyto z niedokończonej budowli przy Placu Gaworek. Dokument ten po uzupełnieniu o nowe podpisy zamurowano w fundamentach pod nową świątynię.
• 9 lipca zawarto umowę z  organomistrzem  Mateuszem Mielczarskim zam. w Warszawie na wykonanie organów do budowanego kościoła.

1863

• 6 listopada w fabryce Michała Petersigla w Warszawie za 300 rubli srebrem odlano nowe dzwony. Wykorzystano i przetopiono stary dzwon z kościoła św. Wacława. Dzwony poświecił  biskup Plater w kościele św. Krzyża Warszawie.
• 27 lipca Komitet Budowy z uwagi na brak możliwości zakupu dętych cegieł odpowiedniej jakości zdecydował  o wykonaniu drewnianego sklepienia sufitu.

1864

• 6 kwietnia zawarto umowę z Adolfem Bannertem na położenie posadzki z kafli cementowych za 799 rubli. Z czego 449 pokrył z własnych środków hrabia Stanisław Ostrowski.
• 18 kwietnia zawarto umowę z artystą rzeźbiarzem Henrykiem Heintzena na wykonanie ołtarza głównego za 800 rubli srebrem.
• 25 lipca zawarto umowę na wykonanie przez  artystę rzeźbiarza Andrzeja Pruszyńskiego figury Chrystusa Ukrzyżowanego z kamienia szydłowieckiego wraz z krzyżem za 200 rubli.
• 23 października został poświęcony i oddany do użytku wiernych nowy kościół pod wezwaniem św. Antoniego. Uroczystości rozpoczęła msza święta w kościele św. Wacława przy ul. Wieczność. Następnie wyruszyła procesja Eucharystyczna do nowej świątyni. Poświecenia nowego kościoła dokonał i  pierwszą mszę świętą odprawił ks. Franciszek Chmielowski – dziekan brzeziński .
• W grudniu zamontowano nową ambonę wykonaną przez Konstantego Szymańskiego, która kosztowała 60 rubli.

1872

• 4 września proboszczem zostaje ksiądz Wawrzyniec Gaworski.
• Rozpoczynają się starania o uzyskanie pozwolenia na rozbudowę kościoła i budowę plebani.
• Parafia liczyła 2 400 wiernych.

1874

• 14 kwietnia zostaje zawarta umowa na budowę plebani za kwotę 530 rubli. Budowniczym zostaje wybrany tomaszowski przedsiębiorca robót murarskich Wilhelm Weckert.
• 13 października zakończono budowę plebani. Powstał parterowy budynek w którym mieściło się mieszkanie dla proboszcza i kancelaria parafialna.
• Ks. Wawrzyniec Gaworski założył nowy cmentarz grzebalny usytuowany   na gruntach wsi Lipianki  obok cmentarza ewangelickiego i żydowskiego.

1878

• Ks. Gaworski zamówił u Wojciecha Gersona obraz św. Antoniego i obraz św. Stanisława za łączna kwotę 150 rs. U ucznia Gersona, Szymona Buchbindera zamówił obrazy Matki Bożej Różańcowej, św. Józefa, św. Stanisława Kostki i św. Barbary.

1885

• 9 -13 października w tomaszowskiej parafii św. Antoniego przebywa arcybiskup warszawski  ks. Wincenty Popiel, który dokonał uroczystej konsekracji świątyni.

1886

• 29 lipca architekt Konstanty Wojciechowski wykonał projekt rozbudowy kościoła wraz z kosztorysem. Koszt projektu wyniósł 300 rubli.

1887

• Proboszczem tomaszowskiej parafii zostaje ksiądz Ludwik Zajtz.
• Rozpoczyna się rozbudowa kościoła według projektu Konstantego Wojciechowskiego. Rozbudowa polega na dobudowaniu poprzecznej nawy zakończonej z obu stron absydami i obszernego prezbiterium zakończonego absydą.

1891

• 1 grudnia został zakończona rozbudowa w stanie surowym. Jedynie tynki wymagały jeszcze pomalowania.

1892

• Wykonano dwa nowe ołtarze, które ustawiono w wybudowanych absydach. Oba wykonane z marmuru kieleckiego.
• Ufundowano i wykonano nową ambonę ze złoceniami i metalowymi schodkami z bardzo bogato zdobioną balustradą. Nowa ambona zastąpiła  tą wykonaną w latach 60.
• Ostatecznie zakończono rozbudowę, dzięki której kościół został dwukrotnie powiększony. Świątynia uzyskała  wygląd
• i wystrój jaki przetrwał do naszych czasów.
• Ks. Ludwik Zajtz dobudował piętro do budynku plebani, które przeznaczono na mieszkanie dla wikariuszy. Plebania uzyskała obecny wygląd.

 DALSZE WAŻNE WYDARZENIA ZWIĄZANE Z KOŚCIOŁEM

ŚW. ANTONIEGO

1901 – 1910

Ks. Emil Sumiński założył w kościele św. Antoniego oświetlenie gazowe, przeprowadził gruntowny remont elewacji i wnętrza. Zakupił do bocznego ołtarza obraz Matki Bożej Częstochowskiej.

1911

Ks. Jan Krajewski w budynku plebani, własnym kosztem założył bibliotekę parafialną w której znalazło się około 2 000 książek. Odnotowano 400 rodzin korzystających z tej biblioteki.

1912

Powiększono cmentarz przykościelny aż do ulicy św. Antoniego i wykonano ogrodzenie z ozdobnego żelaznego parkanu na wysokiej podmurówce.

1913

Organista F. Kolasiński tworzy 50 osobowy, cztero głosowy, mieszany chór, który oprócz udziału w uroczystościach kościelnych uświetnia obchody świat narodowych.

1914

Za kwotę 5 000 rubli zebranych przez parafian, zakupiono nowe, 20-to głosowe organy z Warszawskiej Fabryki Hartmana . jednocześnie powiększono chór muzyczny. Stare organy przeniesiono do kościoła filialnego św. Wacława na ul. Wieczność.

1915

Powiększono cmentarz grzebalny przy ul. Smutnej – Ugaj o kolejne 2 morgi, które podarował parafii hr. Juliusz Ostrowski. Cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. Na cmentarzu wykonano dwie bramy z żelaznymi furtami, które wykuto z żelaznych prętów.

1926

W kościele położono nowa posadzkę i zmieniono oświetlenie gazowe na elektryczne.

Opracował Marian Fronczkowski i Jan Woicki – członkowie Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego w oparciu o materiały własne i  na podstawie  książki ks. Stanisława Grada – Kościół pod wezwaniem świętego Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, wyd. Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Tomaszów Mazowiecki 1998.

 Poniżej prezentowane karty pocztowe i stare fotografie kościoła św. Antoniego pochodzą z zbiorów prywatnych Jerzego Pawlika.

 Proboszczowie parafii szczególnie zasłużeni dla budowy

kościoła p. w. św. Antoniego

Ksiądz Wojciech Stanisław Klonowski ( 1799 – 1860 )

             Urodzony 8 V 1799 r. w Bolewicach koło Czerska. Kształcił się w Opolu na Lubelszczyźnie.Wstąpił tam do Zakonu Pijarów i w roku 1815 złożył śluby wieczyste. Następnie kształcił się w Warszawie W latach 1817 – 21 był nauczycielem szkół w Łowiczu i Piotrkowie. Po powrocie do Warszawy, od roku 1822 nauczał historii powszechnej w szkole księży Pijarów. W tym samym czasie studiował literaturę na Wydziale Nauk i Sztuk Pięknych  Królewskiego Uniwersytetu  Warszawskiego. W roku 1824 otrzymał święcenia kapłańskie. W tym samym roku podjął prace nauczycielską w Łukowie.

W roku 1826 uzyskał zezwolenie na przejście do duchowieństwa diecezjalnego. Na początku stycznia tegoż roku przybył do Tomaszowa i objął obowiązki proboszcza pierwszej tomaszowskiej  parafii rzymskokatolickiej p.w. św. Antoniego.  W pierwszych dniach swego pobytu w Tomaszowie, bo już 15 stycznia 1826 r. uczestniczył w poświęceniu przeniesionego z Tobiasz kościoła p.w.św. Wacława. Jednocześnie  został nauczycielem domowym synów Antoniego hrabiego Ostrowskiego i opiekunem szkoły elementarnej.  Za jego to staraniem rozpoczęto wznoszenie murów kościoła św. Antoniego przy Placu Gaworek.

W dniu 8 września roku 1830 był organizatorem i przewodniczył w uroczystościach nadania praw miejskich Tomaszowowi.

On to odprawił dziękczynną mszę świętą i poprowadził procesję podczas której dokonał poświecenie domów i ulic naszego miasta.

Po wybuchu Powstania Listopadowego wraz z burmistrzem Antonim Wrońskim odegrał  kluczową rolę w organizowaniu ochotniczego zaciągu do wojska powstańczego. Z ambony kościoła p.w. św. Wacława przy ul. Wieczność, zachęcał mieszkańców do czynnego poparcia walki zbrojnej, wyjaśniając cele polityczne i narodowe powstania. Przeprowadzał zbiórki środków materialnych na potrzeby powstania. Najprawdopodobniej był członkiem Towarzystwa Patriotycznego w Warszawie od  chwili jego powstania.

Po upadku Powstania Listopadowego wyjechał z  Tomaszowa miedzy 22 a 24 I 1832 r.  z zamiarem opuszczenia kraju. Próba przekroczenia granicy pruskiej nie powiodła się.

Z polecenia władz carskich przeniesiony został na zaniedbane probostwo w Kompinie koło Łowicza. Dokonał tam przebudowy kościoła i wzniósł nowa plebanię.

W roku 1847 otrzymał prezentę od rodziny Trembeckich na probostwo do Łomnej koło Nowego Dworu Mazowieckiego. Wybudował tam plebanię i rozpoczął staranie o wybudowanie nowego kościoła. Przedsięwzięcia tego nie zdołał zrealizować.

Zmarł 9 X 1860 r. w Łomnej i na tamtejszym cmentarzu został pochowany. Był odznaczony kanonią honorową kolegiaty kaliskiej.

( Skrót biogramu autorstwa ks. Stanisława Grada zamieszczonego w IV zeszycie Tomaszowskiego Słownika Biograficznego wyd. przez Koło PTH w Tomaszowie Mazowieckim w 2001 r.)

Ksiądz Ludwik Dąbrowski ( 1834 – 1917)

 Urodzony 22 VIII 1834 r. w Zgierzu. Kształcił się początkowo w polskim Gimnazjum Realnym w Warszawie a następnie w warszawskim Seminarium Duchownym. Po otrzymaniu świeceń kapłańskich w roku 1857 pracował jako wikariusz w Żychlinie a następnie jako prefekt w łęczycy i prefekt w czteroklasowej szkole rządowej w Łodzi.

W roku 1861 otrzymał nominacje na probostwo w Tomaszowie Rawskim. Jego głównym zadaniem było wybudowanie w tym mieście kościoła katolickiego. Po uzyskaniu pozwolenia w czerwcu 1861 r. podjął działania w celu wzniesienia świątyni. Po trzech latach, w trudnym okresie powstaniowym, 23 X 1864 r. doprowadził do wybudowania, poświecenia i oddania do użytku kościoła pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego w Tomaszowie Rawskim. Jako proboszcz prowadził prace duszpasterską zakładając bractwo wstrzemięźliwości do którego wstąpiło około 1500 parafian. W roku 1872 władze kościelne przeniosły ks. Ludwika Dąbrowskiego do łodzi. Został mianowany proboszczem wówczas jedynej łódzkiej parafii katolickiej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Otrzymał zadanie wybudowania kościoła na tzw. Nowym Mieście. Po trzech latach oddał do użytku część świątyni a w roku 1885 całkowicie zakończył budowę kościoła p. w. Podwyższenia Świętego Krzyża.

W Łodzi założył antyalkoholowe bractwo „Wstrzemięźliwości”, bractwo Serca Jezusowego oraz stowarzyszenie śpiewacze.

W roku 1897 ze względu na pogarszający się stan zdrowia został przeniesiony na mniejszą parafię do Warszawy. Objął probostwo parafii p. w. Przemienienia Pańskiego. Jednocześnie był spowiednikiem seminaryjnym. Zmarł 16 XII 1917 r. w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

( skrót z  biogramu ks. L. Dąbrowskiego autorstwa ks. Stanisława Grada zamieszczonego na str. 7-8 IV zeszytu Tomaszowskiego Słownika Biograficznego, wyd. Koło PTH w Tomaszowie Mazowieckim ,2001 r.)

Ksiądz  kan. Ludwik  Franciszek ZAJTZ ( 1834 – 1901)

     Urodził się w roku 1834. Po uzyskaniu święceń kapłańskich pełnił posługę jako wikariusz w diecezji sandomierskiej i kieleckiej.

W roku 1863 był regensem konsystorza i profesorem seminarium duchownego w Kielcach. Zaangażował się osobiście w  działalność patriotyczną na rzecz powstania styczniowego. Za działalność niepodległościową, na mocy wyroku sądu carskiego został skazany na zesłanie.  W wyroku wymieniono między innymi, że „ wywierał ujemny wpływ na biskupa diecezji kielecko-krakowskiej Majerczaka”. W latach 1864 – 1870 przebywał w Birsku w gub. Orenburskiej na Syberii, potem w Nowogrodzie Wielkim i Rydze. Do kraju powrócił dopiero po 21 latach zesłania.

W roku 1887 przybył do Tomaszowa Mazowieckiego ( wówczas noszącego miano Rawskiego) i zastąpił księdza Wawrzyńca Gaworskiego na stanowisku proboszcza parafii katolickiej pod wezwaniem św. Antoniego. Sprawował te funkcje dwukrotnie. Pierwszy jego pobyt w Tomaszowie przypada na lata 1887 – 1896, a po rzaz drugi w latach 1899 – 1901. Rozbudował on kościół według wcześniej przygotowanego projektu przez Konstantego Wojciechowskiego. Rozbudował  również budynek plebani. Do dotychczasowej parterowej plebani dobudował piętro aby uzyskać nowe pomieszczenia dla wikariuszy i kancelarię.

W latach 1896 – 1899 pełnił posługę kapłańską jako rektor kościoła powązkowskiego w Warszawie. Ze względu na pogarszający stan zdrowia w roku 1899 powrócił na swą dawną parafię do Tomaszowa Mazowieckiego. Zmarł w 15 sierpnia 1901 r.

w Tomaszowie. Został pochowany na miejscowym cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej. Jego grób znajduje się przy głównej alei cmentarza w kwaterze .

( źródła : – tygodnik piotrkowski „Tydzień” nr 38 z 9.09.1901 r. str.3, – artykuł ks. Daniela Wojciechowskiego  

pt. „Udział biskupa i kapłanów kieleckich w powstaniu styczniowym zamieszczony”,

Niedziela – Tygodnik Katolicki 5/2006 Emisja Kielecka,

ks. Stanisław Grad „Kościół pod wezwaniem św. Antoniego”str.41, Tomaszów Maz.1998.)

opracował Marian Fronczkowski